Olay Çevresnde oluşan edbi metnleri tanıma

1. OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBÎ METİNLERİ TANIMA
Bir olaya dayalı olarak meydana gelen edebî metinleri iki gruba ayırmak mümkündür:

Anlatmaya bağlı edebî metinler
Bu metinler, bir olay veya durum çevresinde yer, zaman, kişi belirtilerek ve bir plan dahilinde olayların okuyucunun veya dinleyicinin zihninde canlandırılacak şekilde ifade edilmesiyle oluşur.

Anlatmaya bağlı edebî metin türleri şunlardır:
Masal
Destan
Halk hikâyesi
Mesnevi
Manzum hikâye
Hikâye
Roman

Göstermeye bağlı edebî metinler
Göstermeye bağlı edebî metinler, bir olayı seyircinin önünde canlandırmak için oluşturulan metinlerdir.

Göstermeye bağlı edebî metinleri kendi içerisinde iki gruba ayırmak mümkündür:

1.Geleneksel Tiyatro:
Modern tiyatrodan önce de var olan bu tiyatronun türleri şunlardır:
Karagöz
Orta oyunu
Meddah
Köy seyirlik oyunu


2.Modern tiyatro: Modern tiyatro türleri şunlardır:
Trajedi
Komedi
Dram


2. ANLATMAYA BAĞLI EDEBÎ METİNLERİ İNCELEMEYÖNTEMLERİ
Anlatmaya bağlı edebî metinler metin ve Zihniyet, metnin yapısı (olay örgüsü, kişiler, mekân, zaman), metnin teması (metnin yazılış amacı, mesajı), dil ve anlatım, metin ve gelenek, anlama ve yorumlama, metin ve yazar açısından incelenerek değerlendirilir.


A. Metin ve Zihniyet


Edebî metinler, hangi dönemde, nasıl bir ortamda yazılmışlarsa o dönemin ve ortamın etkilerini, dönemin zihniyetini yansıtırlar.


Zihniyet, bir döneme ait sosyal, siyasî, dinî, ekonomik, sanatsal ve kültürel hayatın duygu, anlayış ve zevk bütünüdür. Her metin, yazıldığı dönemin zihniyetini yansıtır.


Bir metinde, metnin yazıldığı dönemin özellikleri metne sindirilmiş bir şekilde yer alır. Bu özellikler metinle bütünleşir. Bir metni incelerken metinden dönemin zihniyetine ait ipuçları tespit edilir.


Oğuz Kağan Destanı'ndan alınan ve Oğuz Han'ın kırk günlükken tasvirini (portresini) yapan şu metne bir göz atalım:


"Öküz ayağı gibi idi sanki ayağı

Kurdun bileği gibi idi sanki bileği

Benzer idi omzu tıpkı samurunkine

Göğsü de yakın idi koca ayınınkine "


Görüldüğü gibi Oğuz Han'ın ayağı öküz ayağına, bileği kurt bileğine, omuzu samurun omzuna, göğsü ayı göğsüne benzetiliyor. Bu destanın oluştuğu dönemde Türkler göçebe medeniyeti yaşıyorlardı ve avcılıkla geçiniyorlardı. Tabiatla iç içe olan toplumların benzetmeleri de tabiattaki güçlü varlıklarla ilgili olacaktır elbet. Bu bakımdan eserin yazıldığı dönem göz önünde bulundurulursa bu benzetmelerin tabiî olduğu görülür.


Yine Oğuz Kağan Destanı'nda Oğuz Han, kağan olduğu zaman şu nutku söyler:


"Demir kargılar ile ilimiz olsun orman
Av yerlerimiz dolsun vahşi at ile kulan
Yurdumuz ırmaklarla, denizlerle dolsun
Gökteki güneş ise yurdun bayrağı olsun
Ülkemizin çadırı yukarıdaki gök olsun
Dünya devletimiz, halkımız da çok olsun. "


Yukarıdaki nutuktan hareketle o dönem Türklerinin büyük ve zengin bir devlet hâlinde dünyaya egemen olma idealini tespit edebiliriz.